Spor yaralanmalarý sýklýkla doðrudan hekimi ilgilendiren bir konudur. Bu nedenle bu bölümde sadece bazý istatistik ve temel bilgileri ve de tanýmlarý bulacaksýnýz. Unutulmamasý gereken bir spor yaralanmasý veya sakatlýðý durumunda ilk yapýlmasý gereken uzman bir hekime baþvurmaktýr.

Genel Bilgiler
Sportif yaralanmalar, genelde spor dallarýna özgü özellikler içerir. çeþitli spor dallarýndan bazý örnekler verirsek, þöyle bir tablo ile karþýlaþýrýz:

Ege Üniversitesi Týp Fakültesi Ortopedi ve Travmatoloji Kliniðinde 1983-87 yýllarý arasýnda yapýlan bir araþtýrmada, beþ yýllýk dönem süresince kliniðe baþvuran 1560 spor yaralanmasý olgusu incelenmiþtir. Yaralanmalarýn yüzde 22sinin kontüzyon (ezilme) ve yüzde 20sinin fraktür (kýrýk) olduðu tespit edilmiþtir. En sýk yaralanan bölgenin ise yüzde 60 ile alt ekstremite (kasýk, bacak, diz, ayak bileði, ayak) olduðu belirlenmiþtir. Sporcularda en sýk karþýlaþýlan sorun ise aþýrý kullaným (overuse) yaralanmalarý olarak tespit edilmiþtir.

Dr. Girgin, futbolcularda genellikle sýyrýklar, ezikler, yüzeysel ekimozlar (çürükler), basit kas zorlanmalarý, kas kramplarý, basit ayak bileði burkulmalarý, basit burun kanamalarý, bel ve sýrt bölgesinde geçici yaralanmalar, boyun bölgesi travmalarý, kaþ ve baþ bölgesi yaralanmalarý görüldüðünü belirtmektedir. Dagarov ve Slanchev ise araþtýrmalarýnda, futbolcularda sýklýkla distorsiyon (burkulma), kontüzyon (ezilme), menisküs lezyonlarý ve kas rüptürleri (kopmalarý) görüldüðüne iþaret etmektedir. Futbolcularda sýk görülen yaralanmalardan biri de kasýkta uyluðun iç-üst kýsmýnda meydana gelen aðrýlardýr. Bacaðý içe çeken kaslarýn aþýrý gerilmesi/zorlanmasý sonucu kasýn kasýða (leðen kemiðine) yapýþan tendonlarýnýn (bað) aþýrý zorlanma/gerilmesi sonucunda kopmasý veya kemik yapýþma noktalarýný zorlamasý kaynaklýdýr.

Basketbolcularda ise yumuþak doku lezyonlarý (ezilme, kas veya lif kopmalarý, kanama, kas sertlikleri, kramplar vb), eklem travmalarý (bað lezyonlarý, menisküs lezyonlarý, ayak bileði burkulmalarý, parmak eklem zorlanmalarý, bel zorlanmalarý, omuz çýkýklarý), kýrýklar ve büyük yaralanmalar görülebilmektedir.

Koþucularda ise en çok kas ve tendon zorlanmalarý, aþýrý kullaným yaralanmalarý, eklem ve bað yaralanmalarý ile menisküs lezyonlarý görüldüðü saptanmýþtýr. Bunlarýn nedeni olarak da antrenman yanlýþlýklarý (mesafe ve temponun ani artmasý), anatomik faktörler ile ayakkabý ve zemin gösterilmiþtir.

Halterde daha çok yumuþak doku yaralanmalarý sýklýkla görülmektedir. Bu yaralanmalar haltercilerin gövde ve göðüs kafesi kaslarýnda, sýrt kaslarýnda, bel ve el bileðinde ortaya çýkabilir.

Boks da ise en çok yaralanan bölge yüzdür. Bilindiði gibi boks sporunda öncelikle yumruklarýn hedefi yüz ve çenedir. Bu nedenle yüzde hafif ekimozlardan (çürüklerden) baþlamak üzere, önemli kýrýklara ve yüzdeki organlarýn ciddi yaralanmalarýna kadar deðiþik derecelerde yaralanmalar görülebilir. En çok yaralanma kaþ yarýlmalarýdýr. Ayrýca ikinci planda ve zamanla oluþan yaralanma ise boksörlerde burun kemiðinin kýrýlmasý, çökmesi ve burundaki konkalarýn deviasyonudur. Bilindiði gibi boksta geçici þuur kayýplarý sýk görülür. Bu alýnan darbenin þiddetine, sporcunun dayanýklýlýðýna ve tecrübesine baðlý olarak farklý sürelerle devam eder. Geçici ve kalýcý beyin zedelenmeleri boksta sýk görülen olaylardýr.

Judocularda el bileði ve parmakla ilgili yumuþak doku yaralanmalarý, diz bölgesinde yüzeyel sýyrýk, intra ve ekstra artiküler hematom (eklem içi ve dýþýna kan birikmesi), bað, kapsül ve menüsküs lezyonlarý (yaralanmalarý) ile çeþitli kafa travmalarý görülebilir.

Kayakçýlarda ise ayak bileði yaralanmalarý, krus (bacak) yaralanmalarý, diz eklemi yaralanmalarý, kafa travmalarý, omurga yaralanmalarý, donmalar ve ultraviyole yanýklarý görülmektedir.

1-Spor yaralanmasý nedir?

Spor yaralanmalarý genel olarak sportif aktiviteler sýrasýnda meydana gelen her türlü hasarýn kolektif adýdýr. Groha göre spor yapanlarda yaralanma görünme olasýlýðý 4.000 kiþide bir, ölüm oraný ise 40.000 kiþide birdir. Büyük bir kaza ile karþýlaþma oraný ise 40 kiþide birdir. En sýk yaralanmanýn görüldüðü branþlarý ise %10 ile futbol, % 6 ile güreþ, % 3 ile hentbol ve boks, % 1 ile atletizm ve % 0.5 ile kayaktýr.

2-Spor yaralanmalarýnýn nedenleri nelerdir?
Spor yaralanmalarýnýn oluþumuna neden olan faktörleri iki baþlýk altýnda toplayabiliriz. Bunlar endojen (kiþiye ait) ve eksojen (çevresel) faktörlerdir.

Kiþisel faktörler: Fiziksel eksiklikler (kas zayýflýðý, eklem kýsýtlýlýðý, yetersiz esneklik), yorgunluk ve aþýrý yüklenme, anatomik sorunlar, psikolojik faktörler (riski kabullenme, aþýrý istek), geçirilmiþ tam tedavi edilmemiþ yaralanmalar, kas sertlikleri (aþýrý egzersiz veya enfeksiyona baðlý), yaþ, cinsiyet.

çevresel faktörler: Kötü ve yetersiz spor tekniði, yetersiz ve kötü antrenman, kötü malzeme kullanýmý, çevre (hava þartlarý), zemin, kurallara uymamak.

3-Spor yaralanmasýnýn ciddiyeti nedir?
Bir spor yaralanmasýnýn ciddiyet derecesini anlayabilmek için altý temel olguyu deðerlendirmek gerekir. Bu olgular; yaralanmanýn oluþ biçimi, tedavi þekli ve süresi, spordan uzak kalýnan süre, kaybedilen iþgünü, kalýcý hasar ve maddi olarak maliyetdir. Ýþte, bir spor sakatlýðýnýn ciddiyeti bu olgularýn tek tek ele alýnýp, deðerlendirilmesi sonucu anlaþýlýr.  Örneðin; 1-7 gün spordan uzak kalamaya neden olmuþ ise HAFÝF, 8-21 gün spordan uzak kalamaya neden olmuþ ise ORTA, 21 günden fazla spordan uzak kalamaya neden olmuþ ise AОIR bir yaralanmadan bahsedilebilir.

4-Spor yaralanmalarýnýn önlenmesindeki genel kurallar nelerdir?
Öncelikle ilk yapýlmasý gereken konu sporcularýn düzenli/periyodik saðlýk kontrollerdir. Bu kontroller ile sezon baþýnda sporcunun mevcut durumu ortaya konulur. Eksiklikleri belirlenir ve o eksikliklerin giderilmesi için gerekli önlemler hekimin önerisi çerçevesinde alýnýr. Bu noktada belirlenen eksiklikler hem fizyolojik parametreler, hem fiziksel uygunluk, hem de direkt saðlýk ile ilgili eksiklerdir.

Spor yaralanmalarýnýn oluþmasýnda en önemli etkenlerden biri de yetersiz ýsýnmadýr. Bu nedenle ýsýnmaya ve takiben özellikle germe egzersizlerine büyük önem verilmelidir.

Burada fiziksel aktivite sonrasý yapýlacak soðuma da önem taþýmaktadýr. Her aktivite sonrasý mutlaka soðuma da önem taþýmaktadýr. Her aktivite sonrasý mutlaka soðuma egzersizleri yapýlmalýdýr. Germe egzersizlerini aktiviteyi takiben yapmak aktivite öncesi kadar deðerli ve önemlidir.

5-Kas yorgunluðu nedir?
Egzersiz sýrasýnda oluþan artýk ürünlerin (laktik asit vb.) birikmesi ve enerji depolarýnýn zayýflamasý ile ortaya çýkan bir durumdur. Sýklýkla fiziksel kapasite (antrenman geçmiþi) ile iliþkilidir. Sýklýkla egzersizi takip eden 1-2 saat içinde artýk ürünlerin uzaklaþtýrýlmasý ve depolarýn doldurulmasý ile sonlanýr.

6- Kas aðrýsý (hamlýk) nedir?
Aðýr veya alýþýlmadýk düzeyde aktivitelerden sonra saatler, günler boyunca devam eden kas aðrýlarýna verilen isimdir. Söz konusu kaslar aðrýlý, bazen þiþ ve serttir. Sporcular arasýnda “hamlýk” olarak adlandýrýlýr. Özellikle antrenmansýz sporcularda aðýr ve alýþmamýþ kas kasýlmalarýndan sonra ortaya çýkar. Sýklýkla alýþýlmadýk düzeyde eksentrik (kasýnýn boyunun uzayarak) kasýlmalardan, aktivitelerden (tepe iniþ gibi) sonra özellikle negatif iþ (fren görevi) yapan kaslarda oluþan hücresel düzeydeki hasarýn bir sonucudur. Zaman içinde kendiliðinden geçer. Egzersize ara vermeyi gerektirmez.

7- Strain (Kas zorlanmasý) nedir?
Kasýn uzayabilme kapasitesi üstünde gerilmesidir. Bu sýnýr aþýldýðýnda kas zorlanmasýndan söz edilir. Birkaç kas lifi anatomik olarak zarar görür. Hasar bölgesinde hareket ve germelerle aðrý olmasýna karþýn büyük bir kuvvet kaybý ve belirgin bir kanama yoktur. Kas bütünlüðü korunur.

8-Parsiyel (Kýsmi) kas yýrtýðý nedir?
Parsiyel (kýsmi) kas yýrtýðý maksimum kontraksiyon (kasýlma) veya gerilme sonucunda oluþur. Kas kasýldýðýnda aðrý, belirgin kanama ve þiþ (hematom) mevcuttur.

10-Kas (Tam) yýrtýlmasý nedir?
Kas yýrtýlmasý birdenbire olur ve buna ilgili kas gruplarýnda þiddetli aðrý eþlik eder. Kas bütünlüðü bozulmuþ, ileri derecede kanama, þiþ (hematom), aðrý, kuvvet ve hareket kaybý mevcuttur. Kas yýrtýlmasýnýn nedenleri iki tanedir:
a. Maksimal kontraksiyonda (kasýlmada) hareket koordinasyonsuzluðu.
b. Sert (uzama yeteneðini yitirmiþ) bir kasýn þiddetli bir dirence karþý ani hareketi.

11-Kas yýrtýðýný hazýrlayýcý etkenler nelerdir?
Bu etkenler þunlardýr:

a.  Yetersiz antrenman ve ýsýnma. 
b.  Daha önce geçirilmiþ yaralanmanýn yetersiz rehabilitasyonu.

c. Daha önce geçirilmiþ yaralanma sonucu oluþan skar (nedbe) dokusu.

d. Aþýrý antrenman, yorgunluk, enfeksiyon.

e. Yetersiz yumuþak doku esnekliði.

f. Sert uzama yeteneði zayýf kas.

12- Kas yýrtýðýnda ne yapýlmalý?

Aktivite durdurulmalý. Kanama ve hasarý artýracak ilgili dokuyu zorlayacak hareketler, zorlayýcý muayene, masaj, sýcak benzeri uygulamalardan kaçýnýlmalý en yakýn saðlýk kuruluþu veya doktora baþvurana kadar soðuk uygulanmalý, koruyucu bandaj veya atel yapýlmalýdýr.

13-Soðuk tedavisi ne zaman yapýlmalýdýr?
Soðuk tedavisi, sportif yaralanmalarýn akut tedavisinde kullanýlan ana tedavi yöntemlerinden biridir. Amaç kanamayý ve enflamasyonu (iltihabi deðiþiklikleri) kontrol altýnda tutmaktýr Soðuk tedavisine yaralanmayý takiben baþlanýp sonraki ilk 48-72 saat devam edilmelidir.

14-Soðuk tedavisinin yararý nedir?
Soðuk uygulama ile yaralanan bölgede kan akýmý azalýr. Dolayýsýyla kanama ve aðrýyý/hasarý artýracak maddelerin yaralanmýþ bölgeye göçü azalýr. Tüm spor yaralanmalarýndan sonra þiþlik ve kanamaya ait iþaretler kaybolana kadar soðuk tedavisi yapýlmalýdýr.

15-Soðuk tedavisi nasýl yapýlmalýdýr?
Soðuk uygulamasý 2 saatte bir, 20 dakikayý geçmemek kaydýyla buz torbalarý ile uygulanabilir. Bir günde toplam uygulama süresi 2 saati (6 kere 20 dak) geçmemelidir.

Eðer soðuk tedavisi derin dondurulmuþ jellerle yapýlýyorsa, 20 dakika yerine 15 dakika yeterlidir. Soðuk uygulanan alanda deri direkt temastan korunmalýdýr.

16-Bandajlamanýn önemi nedir?
Yaralanmýþ bölgede akut dönemde dolaþýmýn dolayýsý ile kanamanýn/hasarýn az olmasýna katký saðlar. Yaralanmanýn geç döneminde ise bandaj; yaralanmýþ doku/eklemi sporcuya bilinçli veya bilinçsiz bir þekilde hatýrlatarak kiþinin dokuyu korumasýna katký saðlar. Bandaj tek baþýna bir doku veya eklemi olasý bir travmadan korumaz.

17-Kontüzyon (ezilme) nedir?
Direkt bir travma karþýsýnda yumuþak dokularýn darbe/zemin ile kemik arasýnda sýkýþýp ezilmesidir. Damar hasarý ve sývý çýkýþý sonucunda morarma (kanýn birikmesi), þiþ ve aðrý ile karakterizedir.

18--Hematom nedir?
Herhangi bir travma (darbe) vb. ile oluþan damar hasarýnýn bir sonucu olarak damar dýþýna çýkan kanýn belli bir bölgede birikmesi (toplanmasýdýr).

19-Myositis ossificans (Kas kemikleþmesi) nedir?
Kas yýrtýlmasý ve kanamayý takiben tedavinin zamanýnda ve gerektiði þekilde yapýlmamasý sonucunda kan pýhtýsý üzerinde kalsiyum birikmesi ile (kemiðe benzer bir yapý) ortaya çýkan kas yaralanmalarýnýn istenmeyen sonuçlarýndan biridir. Kýsaca iyi tedavi edilmemiþ kas zorlanmalarýnýn (kontüzyon ve/veya yýrtýk) sýk rastlanan bir komplikasyonudur. Bu durum kasta aðrý, kuvvet ve esneklik kaybýna dolayýsý ile fonksiyonel bozukluða yol açar. Ýlgili kasta kopma riski yüksektir.

20-Masajýn spor yaralanmalarýndaki rolü nedir?
Masaj, kaslarý maksimum çalýþmaya hazýrlamakta ve kasý yaralanmalarýndan korumaktadýr. Ayrýca, antrenman veya yarýþma sonrasý oluþan yorgunluk verici maddelerin kas bölgesinden daha süratli uzaklaþmasýna yardým eder. Tedavi amaçlý da kullanýlýr.

Masajýn fizyolojik etkileri þunlardýr:
a.  Kan ve lenf dolaþýmýný düzenler.
b.  Uyarma ve sakinleþtirme yoluyla sporcunun kendini subjektif olarak daha iyi hissetmesini saðlar.

21-Eklem faresi nedir?
Eklem faresi, herhangi bir nedenle bir kýkýrdak parçasýnýn kopup, eklem içinde hareket etmesidir. Eklem içinde aðrýya ve fonksiyon kaybýna neden olur.

22-Fraktür (Kýrýk) nedir?
Travma (darbe) ve diðer nedenlerle kemiðin anatomik bütünlüðünün bozulmasýna kýrýk denir. Kemiðin devamlýlýðýnýn bozulmasý; basit bir çatlak, geniþ bir ayrýlma veya çok parçalý olabilir.

23-Kýrýk neden oluþur?
Kýrýðýn oluþmasýna neden olan kuvvetler itici, çekici, sýkýþtýrýcý veya makaslayýcý kuvvetler olabilir. Ayrýca hastalýk, yorgunluk veya yaþlýlýk nedeniyle doku direncinin bozulmasý, kemiklerde kýrýk oluþmasýna neden olur.

24-Fissür (çatlak) nedir?
çatlak özünde bir kýrýk çeþididir. Burada yani çatlakta kemiðin devamlýlýðý sadece ince bir hat þeklindedir.   

25-Distorsiyon (Burkulma) nedir?
Burkulma bir eklem zorlanmasýdýr. Üç çeþit burkulma vardýr. Birinci derece burkulmada eklem hafif zorlanmýþtýr. Bölgesel hassasiyet vardýr. Eklem hareketi normaldir. Ýkinci derece burkulmada eklem baðlarýnda bazý kopmalar oluþmuþtur. Az miktarda anormal eklem hareketi, kanama ve þiþ vardýr. Üçüncü derecede burkulmada ise baðlar tamamen kopmuþtur.  Büyük anormal eklem hareketi vardýr. Ani ciddi þiþ, kanama ve aðrý vardýr.